Kosmogonia czyli rocznica 91. urodzin Krzysztofa Pendereckiego

91 lat temu, 23 listopada 1933 roku w Dębicy, przyszedł na świat Krzysztof Eugeniusz Penderecki – kompozytor, dyrygent, jeden z największych polskich twórców XX wieku – jedna z najznamienitszych osobowości artystycznych, twórca światowych horyzontów, wielki Polak, humanista, człowiek kultury wysokiej, napełniającej ducha nadzieją. Patron Europejskiego Centrum Muzyki nie tylko był zakorzenionym w myśli humanistycznej miłośnikiem natury i sztuki, ale przede wszystkim pokornym, ciepłym człowiekiem, zatroskanym o dobro bliźniego, losy ludzkości i przyszłych pokoleń.

Tego dnia, w sobotę 23 listopada w Europejskim Centrum Muzyki Krzysztofa Pendereckiego w Lusławicach, miejscu wybranym przez Maestra na swą arkadię, uroczyście obchodzono święto wielkiego artysty podczas dnia specjalnego KOSMOGONIA. Głównym punktem programu wydarzeń odbywających się tego dnia w Lusławicach był koncert specjalny, podczas którego zabrzmiała VII Symfonia „Siedem bram Jerozolimy” (1996). To wielkie dzieło kantatowo-oratoryjne zostało wykonane w sali koncertowej ECM KP po raz pierwszy. Wykonanie tej znamienitej kompozycji wpisuje się w cykl koncertów będących prezentacją wielkich dzieł naszego Patrona w Lusławicach. Koncert organizowany jest w ramach Festiwalu Eufonie.

W 1974 roku Krzysztof Penderecki zakupił niszczejący od drugiej wojny światowej dworek i ogród w Lusławicach. Przez czterdzieści lat rozwijał go i pielęgnował. Tak powstało lusławickie arboretum (ogród krzewów i drzew) Elżbiety (żony kompozytora) i Krzysztofa Pendereckich. Natomiast Europejskie Centrum Muzyki Krzysztofa Pendereckiego w Lusławicach zostało powołane do życia w 2005 roku jako Narodowa Instytucja Kultury.

W Lusławicach, w domu Krzysztofa Pendereckiego, utwory Mistrza brzmią zawsze szczególnie. Rezonują bowiem ze stworzoną przez niego arkadią, w której przeplatają się idee i myśli otoczone ukochanymi przez artystę drzewami. Wykonana w rocznicę 91. urodzin naszego wielkiego Mistrza „Kosmogonia” (1970) to dźwiękowa opowieść o powstaniu i historii świata.

„Lusławice są otwarte dla wszystkich: pomyślane zostały na wzór starożytnej akademii czy ogrodu kultury wysokiej, w którym spotykają się różne pokolenia” – w myśl Krzysztofa Pendereckiego po spotkaniu z dźwiękami VII Symfonii odbyła się dyskusja o projekcie realizowanym przez Europejskie Centrum Muzyki Krzysztofa Pendereckiego we współpracy z Centrum Badań Mózgu Uniwersytetu Jagiellońskiego. „Pomiędzy dźwiękiem, pismem, słowem – Jak ludzki mózg reaguje na muzykę” to eksperymentalny projekt będący próbą określenia i przybliżenia odbiorcom mechanizmów mających wpływ na percepcję muzyki XX wieku na przykładzie jednego z najbardziej charakterystycznych dzieł Krzysztofa Pendereckiego – „Siedmiu bram Jerozolimy”.

To utwór ważny dla świata i równie ważny dla Lusławic. Ponad ćwierć wieku temu na ganku lusławickiego Dworu powstawały kolejne akordy chóralnego „De profundis” współtworzącego to monumentalne dzieło. Muzyka Krzysztofa Pendereckiego była i jest przesłaniem skierowanym do odbiorcy. Wielka pod względem aparatu wykonawczego, rozmiarów i podjętego tematu VII Symfonia stanowi próbę spojrzenia współczesnego kompozytora na wielką, judeochrześcijańską tradycję naszej kultury i kolejnym odkrywaniem na nowo wspólnej przestrzeni duchowej.

Uniwersalia i wieczność to tematy ponad czasowych dzieł prof. Pendereckiego, które wciąż wybrzmiewają doczesną aktualnością, dzieł, w których słychać wszystko, co jest udziałem ludzkości. Kunszt warsztatu kompozytorskiego oraz pewność dokonywanych wyborów estetycznych stawiają artystę w panteonie największych twórców. Stał się nie tylko autorytetem w dziedzinie muzyki poważnej, ale także jedną z najbardziej rozpoznawalnych postaci polskiej kultury na świecie. Odmienił światową muzykę. Zostawił po sobie nie pustkę, a trwały ślad w postaci tytanicznego dzieła muzycznego, pedagogicznego i instytucjonalnego. Zostawił tysiące posadzonych drzew w ukochanych Lusławicach, gdzie kompozytorska partytura Mistrza złączyła się nierozerwalnie z partyturą ogrodu. Miejsce to stało się „rajem odnalezionym” dla artysty, którego nowatorska twórczość uczyniła go ikoną kultury XX wieku; miłośnika natury, którego pasja i myśl kierowały w stronę ponadczasowych, uniwersalnych praw i harmonii przejawiających się w świecie przyrody; wizjonera obdarzonego niezwykłym zmysłem dostrzegania spraw najistotniejszych, śmiało dążącego do realizacji idei wybiegających poza perspektywę pojedynczego pokolenia. Mawiał: „Moje życie jest architekturą moich zamierzeń”.

O nieprzemijających wartościach w sztuce pisał Rainer Maria Rilke. Austriacki poeta, wielokrotnie przywoływany przez Mistrza, uważał, że sztuka to dążenie jednostki do tego, by ponad niewygodą i ciemnością porozumieć się ze wszystkimi rzeczami – zarówno z tymi najmniejszymi, jak i największymi – i dzięki takim nieustannym dialogom zbliżać się ku ostatecznym, cichym źródłom wszelkiego życia. Tajemnice rzeczy stapiają się we wnętrzu jednostki z jej własnymi, najgłębszymi odczuciami i objawiają, jakby były jej własną tęsknotą. Bogaty język tych intymnych wyznań to piękno. Ponad 60 lat pracy kompozytorskiej Krzysztofa Pendereckiego pozostawiło w dziejach muzyki ważny, piękny i trwały ślad w postaci blisko 170 kompozycji, a także muzyki pisanej do filmów animowanych, dokumentalnych, fabularnych oraz dla teatrów.
Wykonane podczas koncertu w dniu 23 listopada 2024 roku dzieło powstało we fragmentach właśnie w Lusławicach. Wystąpił Chór Polskiego Radia – Lusławice, Orkiestra i Chór Filharmonii Krakowskiej, soliści, którzy przez lata wykonywali dzieła Pendereckiego – Iwona Hossa, Karolina Sikora, Anna Lubańska, Rafał Bartmiński, Artur Janda, Sławomir Holland. Poprowadził ich Maciej Tworek, a całość jest wpisana jako wydarzenie towarzyszące Festiwalowi Eufonie.
Chór Filharmonii Krakowskiej powstał w 1945 roku, a 5 lat później zyskał status zespołu zawodowego. Poczynając od I nagrody otrzymanej w 1951 roku na I Festiwalu Muzyki Polskiej w Warszawie, zdobywał coraz większe uznanie artystyczne, występując w bogatym repertuarze obejmującym zarówno utwory oratoryjne, jak i a cappella z różnych epok.

Zespół brał udział w wielu renomowanych festiwalach polskich i międzynarodowych. Od I edycji Festiwalu Wielkanocnego Ludwiga van Beethovena chór bierze udział w jego projektach. Koncertował niemal w całej Europie, a także w: Iranie, Kanadzie, Libanie, Turcji, Stanach Zjednoczonych oraz byłych republikach Związku Radzieckiego. Jako pierwszy polski zespół wystąpił w mediolańskiej La Scali.
Zespół, oprócz monumentalnych dzieł oratoryjnych, ma w swym repertuarze opery (od dzieł Wolfganga Amadeusza Mozarta po Czarną maskę Krzysztofa Pendereckiego), a także utwory o charakterze popularnym (Misa criolla Ariela Ramíreza, Liverpool Oratorio Paula McCartneya, Requiem Andrew Lloyda Webbera czy Trionfi Carla Orffa).

Chór Filharmonii od lat uczestniczy w dziele popularyzacji muzyki Krzysztofa Pendereckiego. Perfekcyjne wykonanie trudnej zarówno w warstwie muzycznej, jak i językowej Jutrzni stało się wręcz wizytówką zespołu, a nagranie Pasji według św. Łukasza uhonorowane zostało Grand Prix du Disque. Cenną pamiątką współpracy z kompozytorem jest dedykacja poświęcona krakowskiemu chórowi, jaka znalazła się w pierwszym wydaniu Stabat Mater.

Do znaczących osiągnięć dyskograficznych zespołu należą nagrania muzyki Wojciecha Kilara. Płyta, na której znalazły się Krzesany, Angelus oraz Victoria, otrzymała nominację do prestiżowej nagrody Fryderyk (1997). Chór uczestniczył ponadto w nagraniach muzyki filmowej Wojciecha Kilara, m.in. do Drakuli w reżyserii Francisa Forda Coppoli oraz Króla ostatnich dni Thomasa Toelle.
Od 2021 roku chór prowadzi Piotr Piwko.

Orkiestra Filharmonii Krakowskiej rozpoczęła swą działalność w lutym 1945 roku jako pierwsza polska orkiestra symfoniczna po zakończeniu II wojny światowej. Mimo trudności panujących w powojennej Polsce zespół od początku prezentował wysoki poziom artystyczny oraz doskonałe umiejętności interpretacyjne, rozwijane następnie dzięki współpracy z wieloma znakomitymi dyrygentami. Pierwszym powojennym dyrektorem, a zarazem dyrygentem pamiętnego koncertu 3 lutego 1945 roku był Zygmunt Latoszewski. W kolejnych latach na czele zespołu stali: Walerian Bierdiajew, Bohdan Wodiczko, Stanisław Skrowaczewski, Witold Rowicki, Andrzej Markowski, Henryk Czyż, Jerzy Katlewicz, Tadeusz Strugała, Gilbert Levine (USA), Vladimir Ponkin (Rosja), Tomasz Bugaj, Jan Krenz, Paweł Przytocki i Michał Dworzyński. W latach 1988–1990 Dyrektorem Artystycznym Filharmonii był Krzysztof Penderecki, który następnie od 1993 piastował stanowisko honorowego Dyrektora Artystycznego.
Z orkiestrą koncertowali światowej sławy soliści, wśród nich znaleźli się m.in.: Yehudi Menuhin, Artur Rubinstein, Maurizio Pollini, Mścisław Rostropowicz, Nigel Kennedy, Kevin Kenner, Vadim Brodski, Yo-Yo Ma, Garrick Ohlsson oraz znakomici dyrygenci, m.in.: Helmuth Rilling, Christopher Hogwood, Jerzy Semkow, Kazimierz Kord, Gabriel Chmura, Antoni Wit, Jerzy Maksymiuk, Jacek Kaspszyk.

Zespół koncertował w większości krajów europejskich, w tym w: Konzerthaus i Musikverein w Wiedniu, Gewandhaus w Lipsku, Théâtre du Châtelet w Paryżu, a także m.in. w Carnegie Hall w Nowym Jorku. Wielokrotnie zapraszany był także do udziału w międzynarodowych festiwalach muzycznych.
Od września 2021 roku Dyrektorem Artystycznym Filharmonii jest Alexander Humala.

Dzięki dźwiękom i przesłaniom swoich dzieł oraz ideom wykraczającym poza granice teraźniejszości dziedzictwo Krzysztofa Pendereckiego trwale naznaczyło dzieje muzyki, szeroko pojętej kultury i Lusławic – jego miejsca na ziemi. W Lusławicach bowiem nieustannie trwają dźwięki, idee i drzewa twórcy, który wyznał: „Najlepiej czuję się w Lusławicach, gdzie posadziłem swoje drzewa. Tam będę wracał. I tam zostanie po mnie ślad w postaci tych drzew”.
Lusławice – stolica serca Krzysztofa Pendereckiego – w dniu rocznicy jego urodzin ponownie stały się kosmogonią jego ideologicznego i artystycznego wszechświata. W dniu urodzin Patrona złożono także hołd Mistrzowi w miejscu jego pochówku – w Panteonie Narodowym, w kryptach kościoła Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Krakowie.

Ryszard Zaprzałka – Tarnowski Kurier Kulturalny
Korzystałem z materiałów organizatorów – Jadwiga Kania / ECM KP/
foto: : Adam Golec/ Janusz Marynowski/ Stanisław Kusiak /ECM KP/